Paradise Lost is een episch gedicht in blank vers door de 17e-eeuwse Engelse dichter John Milton. Hoewel Milton het bijna tien jaar eerder schreef, werd het pas in 1667 gepubliceerd.

Deze publicatie bestond uit tien boekdelen met in totaal meer dan tienduizend versregels. Een tweede editie volgde in 1674, met een herverdeling over twaalf boeken (in navolging van de wijze van verdelen bij Vergilius' Aeneis). Bij die gelegenheid werden enkele kleine herzieningen doorgevoerd. Het grootste deel van het gedicht schreef Milton toen hij al blind was, zodat hij het moest dicteren.

Thematiek

Het gedicht heeft als onderwerp het christelijke verhaal van de zondeval van de mens: de verleiding van Adam en Eva door de gevallen engel Satan en hun verdrijving uit de Hof van Eden. Miltons doel, vermeld in Boek I, was "de wegen van God te rechtvaardigen tegenover de mensen" en "opheldering verschaffen over het conflict tussen de eeuwige vooruitziende blik van God en de vrije wil". In Paradise Lost staat Miltons theologie van de vrije wil centraal: zowel de mens als Satan zijn volkomen vrij om te kiezen tussen goed en kwaad. Het is uit eigen vrije wil dat Satan in opstand kwam, en dat Adam het foute pad koos en dat hij daar de gevolgen van moest dragen, vloeide voort uit zijn eigen keuze. Niet God, maar zijn schepsels dragen alle verantwoordelijkheid voor hun daden. Hoewel het epos in de eerste plaats gaat over de val van de mens, werkt het personage van Satan als een anti-held en als een drijvende kracht in de plot. De manier waarop Milton hem had uitgebeeld fascineerde de critici. Sommigen interpreteerden Paradise Lost als een gedicht dat vraagtekens zette bij de macht van de Kerk in plaats van slechts een beschrijving te zijn van de val van Adam en Eva.

Klassieke conventies

In het gedicht volgde Milton een aantal van de klassieke epische conventies zoals teruggevonden wordt in Homerus' Ilias en Odyssee, en Vergilius' Aeneis. Zo begint Paradise Lost net als vele klassieke heldendichten met een aanroepingstoop, een invocatie van de Muze, aan wie gevraagd wordt zich met het ontstaan van het werk te belasten. De 'Heav'nly Muse' in het gedicht is de Heilige geest; 'That shepherd' is Mozes; met 'chosen seed' wordt verwezen naar de menselijke wezens die Mozes' boodschap ontvangen:

 

"Sing Heav'nly Muse, that on the secret top
Of Horeb, or of Sinai, didst inspire
That shepherd, who first taught the chosen seed,
In the beginning how the heav'ns and earth
Rose out of chaos; or if Sion hill
Delight thee more, and Siloa's brook that flowed
Fast by the oracle of God: I thence
Invoke thy aid to my advent'rous song,
That with no middle flight intends to soar
Above the Aonian mount, while it pursues
Things unattempted yet in prose or rhyme."

 

vertaling:

 

"Bezing dit, Muze, die op de heilige top
van Choreb of Sinaï een herder bezielde
die 't uitverkoren zaad voor 't eerst onthulde
hoe uit de chaos van het begin de hemel
en de aarde oprees, of, zo u wil,
op Sions heuvel, en hoe Sions beek
op Gods bevel daar sneller vloeide; aldaar
roep ik uw hulp in voor mijn gedurfde lied:
Een zang die boven Pindus' top zal stijgen
en daar zijn lied in boude vlucht laat klinken,
in alles overtreffend rijm of proza."

- (vertaling: Jules Grandgagnage)

 

Andere conventies van de klassieken die Milton (soms in enigszins aangepaste vorm) volgt, zijn:

• Een nadruk op de 'verheven onderwerpen' van oorlog, liefde en heldendom.
• Het beginnen van een actie in medias res. Zo vertelt Boek 1 over de nasleep van de oorlog in de hemel, die pas later beschreven zal worden.
• Miltons epos begint in de helse onderwereld. In overeenstemming met de klassieke beschrijvingen van de onderwereld benadrukt Milton de duisternis en de helse branden die slechts pijn en geen licht geven.
• Milton maakt ook veelvuldig gebruik van de homerische (grootse, overdreven) vergelijking]]: Satans schild is "als de Maan" en zijn speer "als de mast van een vlaggenschip".

Nederlandse vertalingen

 

Recentste vertalingen

De recentste vertalingen zijn die van Jules Grandgagnage uit 2023 en die van Peter Verstegen uit 2003. Hun vertalingen respecteren net als die van hun voorganger Jacobus Van Zanten uit 1728 Miltons jambische pentameter (vijf heffingen per versregel) en wijken bovendien niet af van de totale lengte van het werk (10.000 versregels). Dat deze drie vertalers Miltons verzen heel verschillend omzetten naar het Nederlands blijkt uit het begin van Book One, waarin Milton de muze aanroept:

 

"Of Man's first disobedience, and the fruit
Of that forbidden tree whose mortal taste
Brought death into the World, and all our woe,
With loss of Eden, till one greater Man
Restore us, and regain the blissful seat,"
 - John Milton (1674)

"Van 's eersten mens eerste ongehoorzaamheyd
En van de vrucht van dien verbooden boom
Wiens dodelijke smaak de dood, en al
Ons onheyl in de waereld heeft gebracht,
Met teevens het verlies van Edens hof"
 - J. van Zanten (1728)

 

"Van 's mensen eerste opstand en de vrucht
Van de verboden boom, fataal geproefd
Die dood bracht in de wereld, al ons wee −
Eden verloren − tot één groter Mens
Dat zalig oord voor ons herstellen zal"
 - Peter Verstegen (2003)

"Zing over d' eerste zonde van de mens
en hoe de vrucht van de verboden boom
dood en verdriet bracht in de wereld en het
verlies van Eden, tot een groter Mens
herstel bracht van 't gezegend paradijs;"
 - Jules Grandgagnage (2021)

 

Een andere moderne, maar helaas onvoltooide vertaling is die van Wim Jonker, die bij zijn dood in 2000 tienenhalf van de twaalf boeken had vertaald. Fragmenten ervan werden gepubliceerd in De Tweede Ronde (1993, 1997, 2000). De nazaten van Jonker vroegen aan Verstegen om Jonkers werk te voltooien, maar die gaf uiteindelijk de voorkeur aan een eigen vertaling.

 

"Zing, Hoge Muze! zing mij hoe de mens
zijn eerste ongehoorzaamheid bedreef;
hoe de verboden dodelijke vrucht
de wereld smart en dood bracht, en hoe Eden
ons werd ontzegd totdat een Groter Mens
het voor ons zal herwinnen!"
 - Wim Jonker (1993, zie dbnl)

 

Oudere vertalingen

Een oudere vertaling die zich niet houdt aan Miltons jambische pentameter (vijf heffingen) maar versregels van zes jamben hanteert (zesvoeter of hexameter), is die van Ten Kate:

"De eerste ongehoorzaamheid des Menschen, en de vrucht
Van dien verboden boom, wiens jammerlijk genucht
Den dood, al onze ellende, en d' ondergang van Eden
Op aarde bracht, tot straks, zeeghaftig opgetreden,
De Godmensch ons herstelde en 't Paradijs herwon:"

- Jan Jakob Lodewijk ten Kate (1878)

 

Verder zijn er de onvoltooide vertaling van Alex Gutteling uit 1911 (Zang I-VI, later voltooid door Albert Verwey: Zang VII-XII) en de volledige vertaling van Ten Kate uit 1875, waarin Miltons vijfvoetige blanke verzen, net als bij Lambert Paludanus (1730), zijn vervangen door rijmende alexandrijnen.

"Van 's menschen allereerste zonde en 't fruit
Van dien verboden boom, welks doodlijk heul
Dood in de wereld bracht, met heel ons wee,
Eden verloren, tot éen grooter Mensch
't Zegenrijk oord herwinne en ons herstel'"
 - Alex Gutteling (1911, zie dbnl)

 

Enkele oudere vertalingen zijn online te vinden, onder meer via de Digitale Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Utrecht:

• 't Paradys verlooren: Heldendicht in tien boeken door J. van Zanten (1728)
• Het paradys verlooren, vertaling in berijmde alexandrijnen door Lambert Paludanus (1730), op basis van Van Zantens vertaling.
• Het verloren paradijs, prozavertaling door J. H. Reisig (1791)
• Het verloren paradijs, prozavertaling door J.F. Schimsheimer (1856)